تئاترشهر | امیرعلی سردار افخمی ، لیلا فرهاد

ساختمان تئاتر شهر در پارک دانشجوی تهران، یکی از مهم‌ترین و به یادماندنی‌‌ترین کارهای امیر علی سردار افخمی است. طراحی و مقدمات اجرای ساختمان تئاتر شهر به سال 1345 خورشیدی در شرکت مهندسان مشاور سردار افخمی آغاز شد و بعد از پنج سال کار، در سال 1350 به اتمام رسید. این پروژه رسماً در روز هفتم بهمن ‌ماه سال 1351 خورشیدی افتتاح شد. با رشد جمعیت در تهران و کمبود سالن‌های اجرای نمایش، کارکرد این بنا به­‌تدریج تغییراتی به خود دید و فضاهایی که کاربری سابق را نداشتند به سالن‌های نمایش تبدیل شدند.

تغییر کاربری پارکینگ‌ها و طبقه‌ی زیرین:
پارکینگ‌هایی که برای افراد برجسته و مسئولان ساخته شده بود، پارکینگ کارمندان و کارگاه‌های متعدد دکورسازی و موتورخانه در طبقه­‌ی زیرین بنا، به سالن‌های قشقایی (افتتاح در سال 1377 خورشیدی و دارای ظرفیت 170 نفر)، سایه (به ظرفیت 100 نفر)، چهارسو (ظرفیت این تالار بسته به نوع نمایشی که در آن اجرا می‌شود از 120 تا 350 نفر متغیر است)، نو (افتتاح در سال 1379 خورشیدی و دارای ظرفیت 80 نفر) و خانه­‌ی خورشید (به ظرفیت 50 نفر) تبدیل شدند.

تالار شماره‌­ی 2 نیز در طبقه‌­ی دوم ساختمان اصلی جای گرفت (ظرفیت سالن 150 نفر). ساختمان اصلی تئاتر در دو طبقه و سالن اصلی آن با ظرفیت حدود 600 نفر طراحی شده است. سالن اصلی دارای یک سالن انتظار مجزا برای تماشاگران است که ورودی آن، درِ اصلی ساختمان در قسمت شمالی بنا را تشکیل می‌دهد. کافه‌تریای تئاتر شهر نیز در سالن انتظار سالن اصلی قرار دارد. کتابخانه‌­ی تخصصی و مرکز اسناد هنرهای نمایشی این مجموعه نیز به سال 1366 خورشیدی راه‌اندازی شد. این بنا در طبقه­‌ی زیرزمین دارای اتاق‌های گریم، کارگاه‌های دکورسازی، کارگاه لباس و چند انبار است.

ساختمان تئاترشهر:
ساختمان تئاتر شهر، بنای استوانه‌ای به قطر تقریبی 34 متر و ارتفاع 15 متر است که نمای خارجی آن تماماً با کاشی فیروزه‌ای­‌رنگ پوشیده شده، رواقی با ستون‌های کشیده دارد و یک قاعده‌ی ستاره‌ی سه‌پر، گرداگرد آن را فرا گرفته که با تیرهای منحنی، سقف پیش­‌آمده‌ی ساختمان را برپا نگه داشته است. ساختمان چهار طبقه دارد. طبقه‌ی همکف شامل سالن انتظامات و سالن نمایش اصلی است. این سالنِ نمایشِ استوانه‌ای در درون استوانه‌ی حجم اصلی جای گرفته و با آن هم‌مرکز نیست. رواقی هم بر گرد حجم استوانه‌ای­‌شکل ساختمان قرار گرفته است. همه‌ی جوانب ساختمان باز است و امکان تماشای آن را به مخاطبان می‌دهد. شمایل بنا نیز از هر زاویه‌­ی دید کمابیش به یک شکل است.

طرح ساختمان:
طرح ساختمان تلفیقی است از اشکال مدرن، طاق، نماها و موتیف‌های ایرانی. حجم مدور مرکزی تئاتر با ستون‌هایی که یادآور طاق‌های معماری سنتی ایران است، احاطه شده و بالای ساختمان نیز گنبدی نیم‌دایره طراحی شده است که بی‌شباهت به بناهای کلاه‌فرنگی ایرانی نیست. از طرفی، پوشاندن سراسر جداره‌ی بیرونی با پوسته‌ای رنگین و ریزنقش از آجر زرد و کاشی فیروزه‌ای فی­‌نفسه اقدامی متهورانه و درخور توجه است. زیبایی نقوش و کیفیت اجرا بر محسنات آن می‌افزاید، ضمن آنکه طراح با این کار نسبتی میان این بنا و بناهای قدیمی ایران پدید می‌آورد.

وی با پوشاندن این جامه‌ی پر­زینت و ریزبافت بر قامت بنا، مُهر سنت بر طرح زده است؛ در جای‌جای آن نیز به طرق مختلف علاقه‌ی خود را به تزئینات و نقوش قدیمی نشان می‌دهد که آجرهای سفالی داخل بنا، نقوش هندسی، گره‌های درها و پنجره‌ها و دست‌اندازهای چوبی، گل‌میخ‌ها، نقوش روی نیمکت‌های بتنی در بیرون و نقوش رنگین چهارپایه‌های داخلی، طرح پیشخوان چای­خانه، جان‌پناه بالکن‌های سالن نمایش و سالن انتظار، نقش دیوار سالن نمایش و چلچراغ‌ها از آن جمله هستند.

چالش اصلی طراحی:
اما جدا از نما و حجم مدور ساختمان، چالش اصلیِ طراحی در کالبد یک حجم استوانه‌ای، سازماندهی فضاها در پلان دایره شکلی آن است. طراح با انتخاب سه دایره با شعاع‌های بزرگ‌تر از شعاع قاعده­‌ی استوانه که مرکز یکی از آنها در بیرون استوانه و مرکز دوتای دیگر در درون آن قرار دارد، این امکان را ایجاد می­کند که اولاً فرم مناسبی برای سالن اصلی (که تنها سالن برنامه‌ریزی­‌شده­‌ی طرح است) ایجاد شود و ثانیاً خطوط پلان با زاویه‌­ی ملایم‌تری، چه نسبت به یکدیگر و چه نسبت به جداره‌های کالبد اصلی، فضاها را تفکیک کنند. در مجموع، پلان تئاتر شهر نسبت به دیگر نمونه‌های دارای پلان مدور، شخصیت مجزا و یگانه‌­ای به حساب می‌آید.

محوطه و سایت:
ساختمان بر صفّه‌ای دوار (هماهنگ با فرم منحنی ساختمان) نشسته است. پله‌ها، آب­نماها و سکوهایی که گرداگرد این صفّه قرار گرفته‌اند نیز منحنی هستند؛ اما این فرم‌های منحنی در طرح محوطه به­‌راحتی با صحن شمالی و فضاهای باز اطراف پیوند نمی‌یابند. به عبارت دیگر، این امواج منحنی که از بنای مدور تئاتر آغاز و در محوطه‌ی باز منتشر می‌شوند، با فاصله گرفتن از بنا رفته رفته محو می‌شوند. از آنجایی‌که ساختمان در جنوبی‌ترین محدوده‌ی زمین پارک دانشجو طراحی شده، صحن به‌ وجود آمده در آن، موجب می‌شود که منظر گسترده‌تری برای رهگذران چهارراه و خیابان به سوی بنای تئاتر مهیا شود. ساختمان تئاتر که به دلیل ارتفاع، بزرگی زیاد و شکل و شمایل متفاوتش در میان همسایگان خود کاملاً متمایز است، به واسطه‌ی وجود این صحن وسیع اهمیت بیشتری نیز پیدا می‌کند.

قرار دادن تابلوها و پرده‌های اعلان نمایش و گاه برگزاری نمایش‌های خیابانی در این صحن توجه عابرین را جلب می‌کند و به این ترتیب فضای تئاتر با خیابان‌های اطراف پیوند می‌خورد. طراحی فضایی برای اجرای نمایش یا برگزاری کنسرت­‌های موسیقی با امکانات و تجهیزات مناسب، همراه با بخش­‌های اداری، خدماتی و پشتیبانی از نیازهای اصلی طرح بوده است. عناصر فضایی در پلانی به شکل دایره و براساس هندسه‌­ی آن به صورت متقارن حول محوری در راستای شمال-جنوب براساس دسته­‌بندی و کمترین تداخل عملکردها در چهار طبقه، توزیع شده‌­اند.

طبقه‌ی هم‌کف:
طبقه­‌ی همکف: این طبقه شامل سالن اصلی، صحنه، بخش پذیرش و سالن انتظار. ردیف ستون‌­های واقع بر محیط استوانه‌­ی بیرونی، مسیر سرپوشیده­‌ای به عرض 7 متر پیرامون ساختمان ایجاد کرده‌اند که به‌عنوان فضای واسط در حدفاصل ساختمان اصلی و محوطه­‌ی پارک عمل کرده و دسترسی به بنا را از نقاط مختلف میسر می‌­کنند. در بخش شمالی بنا، سالن انتظار و پلکان ارتباطیِ منتهی به زیرزمین و طبقه­‌ی اول قرار دارند. سالن انتظار، یک فضای مرتفع به مساحت 462 متر مربع است و ورودی اصلی و بازشوهای شرقی و غربی که به خروجی اختصاص دارند، در آن جای گرفته‌­اند. روشنایی سالن انتظار با نور مصنوعی تأمین می‌­شود. سالن اجتماعات، (سالنی با پلان دایره‌­‌شکل) در حدفاصل سالن انتظار و صحنه قرار گرفته است.

گنجایش سالن و نحوه‌ی طراحی آن:
این سالن با گنجایش 600 نفر طراحی شده و ظرفیت طبقه­‌ی همکف، 500 نفر می­‌باشد. به این منظور 13 ردیف صندلی در امتداد منحنی به فاصله­‌ی یک متر با اختلاف ارتفاعی معادل 1/0 متر نسبت به یکدیگر طراحی شده‌­اند. در هر ردیف بین 38 تا 40 صندلی وجود دارد که به سه بخش میانی (با 18 صندلی) و دو بخش کناری (دارای 9 تا 10 صندلی) تقسیم شده‌­اند. دسترسی به هر ردیف صندلی از دو راهروی میانیِ معطوف به صحنه به عرض 5/1 متر و دو راهروی موازی با بدنه­‌های سالن، واقع در انتهای هر ردیف فراهم شده است.

صحنه به صورت مستقیم با عمقی حدود 16 متر و دهانه‌­ای معادل 12 متر طراحی شده است. قابِ صحنه ارتفاعی حدود 7 تا 9 متر دارد. تجهیزات صحنه­‌ی اصلی که از دو جانب کنترل و هدایت می­شوند، بر امکانات نمایشی سالن (که قابلیت جابه‌جایی، تغییر و گردش صحنه را دارند) افزوده و اجرای نمایش‌­های مختلف را میسر ساخته‌­اند. کارگاه تولید دکور در بخش زیرین صحنه قرار گرفته و ارتباط بین آن دو به کمک آسانسور برقرار است. بخشی از اتاق‌­های تعویض لباس هنرمندان و فضای پشت­‌صحنه، در طرفین صحنه و با امکان دسترسی مستقیم طراحی شده­‌اند. اتاق‌­های صدا، نور و کنترل در فضایی بین سالن انتظار و سالن اصلی، در بخش شمالی پلان جای گرفته‌­اند.

طبقه اول:
طبقه­‌ی اول: جایگاه تماشاچیان به ظرفیت 100 نفر از راهرو و اتاق‌­های بخش تشریفات تشکیل شده است. دو رشته پلکان به عرض 2 متر و به موازات بدنه­‌های سالن اصلی، دسترسی از طبقه­‌ی همکف به طبقه­‌ی اول را میسر ساخته و به فضای انتظاری به عرض 7 متر، با امکان دید به لابی طبقه‌­ی همکف، منتهی می­‌شود. در جایگاه تماشاچیان طبقه‌­ی اول تعداد 3 ردیف صندلی منحنی با اختلاف ارتفاع حدود 17/0 متر نسبت به یکدیگر قرار گرفته‌­اند. فاصله­‌ی ردیف صندلی­‌ها از یکدیگر در این طبقه نیز یک متر است. تناسبات رعایت‌شده در سالن به لحاظ مساحت و ارتفاع، متناسب و هماهنگ با جمعیتی است که در هنگام برگزاری مراسم در آن حضور دارند. این تناسب در کنار مصالح متنوعی مانند چوب و سنگ که با اشکال هندسی در تزئینات دیوارها و کف به‌کار رفته، به همراه فرم مدور سالن و خطوط آزاد بدنه‌­ی بالکن، به فضای سالن تنوع بسیار زیبایی بخشیده است.

طبقه­‌ی دوم:
طبقه­‌ی دوم: طبقه‌­ی دوم به فضاهای اداری و سالن‌­های تمرین اختصاص یافته و با الگوی راهروی میانی و اتاق­‌ها در طرفین، طراحی شده است. در بخش شمالی این طبقه، فضایی به مساحت 170 متر مربع برای اجرای نمایش ویژه­‌ی کودکان طراحی شده است. این سالن با پیش‌آمدگی به سمت راهرو، ضمن ایجاد تنوع در فضا، بخش اداری را به دو بخش شرقی و غربی تقسیم می­‌کند. پلکان و آسانسورهای ارتباطی در گوشه­‌ی شرقی و غربی دسترسی به این طبقه را ممکن کرده‌­اند.

طبقه­‌ی سوم:
طبقه­‌ی سوم: این طبقه با عقب‌نشینی قابل توجهی از محیط پیرامونی، از دیگر طبقات، متمایز می‌­شود و از دو بخش مجزای فضاهای بالای صحنه و بخشی مرکب از کتابخانه، خیاط­‌خانه، سرایداری و حراست تشکیل شده است. بخش بالایی صحنه، فضایی به مساحت 6/325 متر مربع می‌باشد که تیغه­‌های بتنی به فاصله­‌ی محور به محورِ 85/0 متر، بدنه‌­های آن را تشکیل می­‌دهند. این2 بخش با راهرویی به عرض 20/2 متر در فضای باز، از بخش دوم تفکیک می­‌شود.

زیرزمین:
زیرزمین: در این طبقه فضاهای خدماتی شامل رستوران، اتاق گریم، سرویس­‌های بهداشتی، انبار دکور و مانند آنها قرار دارد و از لحاظ فضایی به دو بخش کاملاً مجزا تفکیک شده است. بخش نخست از رستوران و سرویس­‌های بهداشتی آقایان و بانوان تشکیل شده و پلکانی که به موازات بدنه‌­های سالن در طبقه‌­ی همکف قرار دارد، دسترسی به این بخش را فراهم می­‌سازد. انبار دکور، جایگاه ارکستر، تأسیسات، اتاق­‌های گریم و سرویس­‌های بهداشتی، دومین بخش این طبقه را تشکیل می‌­دهند و پلکان مجاور صحنه، ارتباط این بخش با دیگر طبقات را میسر می‌­سازد. پیرامون این طبقه، راهرویی به عرض 2 متر طراحی شده است که قبلاً به منظور دسترسی به پارکینگ اتومبییل، (واقع در شمال­‌شرقی ساختمان) به‌کار می­رفت. این پارکینگ اکنون به سالن چهارسو و فضاهای جانبی آن، مانند اتاق گریم و سرویس­‌های بهداشتی تبدیل شده و راهروی مذکور نیز به منظور برقراری ارتباط میان زیرزمین و سالن نمایش، مورد استفاده قرار می­گیرد.